होमरूल चळवळीचा उगम आयर्लंडमध्ये झाला. आयर्लंडमध्ये स्वशासनासाठी सुरू झालेल्या आयरिश होमरूल लीगच्या धर्तीवर भारतातील ही चळवळ लोकमान्य टिळक व अॅनी बेझंट यांच्या पुढाकाराने सुरू झाली. टिळकांची इंडियन होमरूल लीग - एप्रिल 1916 - मुंबई वगळता महाराष्ट्र, कर्नाटक, मध्यप्रांत, वर्हाड. अॅनी बेझंट यांची होमरूल लीग - सप्टेंबर 2016 - मुंबईसहित मद्रास व उर्वरित महाराष्ट्र, उत्तर व द. भारत.

होमरूल चळवळ :1915 मध्ये श्रीमती अॅकनी बेझंट यांनी आयर्लंडच्या होमरूल लीगप्रमाणे भारतात होमरूल लीग स्थापन करण्याची घोषणा केली.1916 मध्ये टिळकांनी पुण्याला होमरूल लीगची स्थापना केली. दोन्ही संस्थांचे कार्य परस्पर सहकार्याने चालत होते.होमरूल चळवळीचा उद्देश काँग्रेसच्या चळवळीसाठी व्यापक जनाधार मिळवणे आणि सरकारवर दबाव आणून स्वशासन मिळवणे हा होता.होमरूल चळवळीतून राष्ट्रीय चळवळीत सहभागी झालेले नेते खालीलप्रमाणे : अॅरनी बेझंट, मोतीलाल नेहरू, जवाहरलाल नेहरू, मदनमोहन मालवीय, महंमद अली जीना, तेजबहाद्दूर सप्रू, लाला लजपतराय.न्यू इंडिया हे वर्तमानपत्र अॅषनी बेझंट यांनी सुरू केले होते.

हैद्राबाद संस्थानात तेलगू भाषिक तसेच कन्नड भाषिक आंध्रपरिषद व कर्नाटक परिषद ते भरवितअसत. त्याप्रमाणे महाराष्ट् रातही महाराष्ट्र प्रांतिक परिषद भरविण्यात येऊ लागली. या परिषदेच्यापहिल्या अधिवेशनाला स्वामीजी (स्वामी रामानंद तीर्थ), बाबासाहेब परांजपे हजर होते. गोविंदरावनानल हे परभणीचे वकिल अध्यक्ष होते

हे वैदिक काळातील प्राचीन प्रमाण ग्रंथ आहेत. यातील पतंजली यांचा योगदर्शन हा प्रमुख ग्रंथ आहे. व त्यांना योगशास्त्राचे पिता म्हणतात.

हुमायून 1530-1540; 1555-1556- शेरखाने पराभव केला.- दीनपनाह शहर वसविले.- हुमायून घाट हे त्यांची पत्नी हाजी बेगमने बांधले. - हुमायूनामा ग्रंथ लिहिला.

हिरण्य - सोनेश्याम अय्यस - लोखंडलोहित अय्यस - तांबेकृष्य - वैदिक काळातील स्थिर वसाहतीउर्णा - लोकरी कापडउर्वरा - नांगरलेली जमीन

हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशनचे संस्थापकापैकी एक असलेले सचिंद्रनाथ सन्याल- त्यांनी बंदी जीवन पुस्तिका लिहिली.- HSRA स्थापना 1928- भगतसिंग, चंद्रशेखर आझाद, सुखदेव इ.- IMPV, Philosophy of a Bomb written by Bhagwati Chandra Vohra.

हसन इमाम हे काँग्रेसचे चौथे मुस्लिम अध्यक्ष होते. याआधी बद्रूद्दीन तय्यब, रहिमुतल्ला सयाजी, नवाब बहादूर.

हर्षवर्धन (इ. स. 590 - 647)तो वर्धन घराण्यातील होता. त्याच्या उत्कर्षाच्या काळात त्याचे साम्राज्य पूर्वेला कामरूप ते दक्षिणेत नर्मदा नदीपर्यंत पसरलेले होते. कनौेज येथे त्याच्या साम्राज्याची राजधानी होती.जेव्हा दक्षिणेत हर्षाने साम्राज्यविस्ताराचा प्रयत्न केला तेव्हा चालुक्य राजा पुलकेशिन् II याने त्याचा पराभव केला.हर्षाचे चरित्र हर्षचरित हे संस्कृत कवी वागभट्टाने लिहिले आहे.ह्युएन त्संग हा चायनीज प्रवासी हर्षाच्या दरबारी येऊन गेला होता. त्याने हर्षाच्या न्यायप्रियतेची स्तुती केली आहे.

हरिपूर अधिवेशन , अध्यक्ष - सुभाषचंद्र बोसगांधीवादी गट आणि बोस यांच्या मध्ये मतभेद निर्माण झाले होते. 1939 च्या त्रिपुरा अधिवेशनाचे अध्यक्षस्थानही बोस यांनी भूषविले. (गांधींचा विरोध असताना देखील)हरिपुरा ठराव - ब्रिटनला सहा महिन्यांची मुदत दिली, अन्यथा उठावाची तयारी. (म. गांधींना ही मागणी मान्य नव्हती.)

हडप्पाकालीन घरे ही घरे पक्क्या विटांची बनलेली होती. काही ठिकाणी ती 2/3 मजलीसुद्धा होती. घरांना उत्तम अशी सांडपाणी निर्मूलन व्यवस्थाही होती.रस्त्याच्या कडेला भूमिगत गटारे होती. मुख्य गटाराला बाजूने छोटी छोटी गटारे येऊन मिळत असत. त्यावरून नगरसंस्कृती किती प्रगत होती याचा अंदाज येतो.

हडप्पा संस्कृतीमधील लोकांना माहीत असणारे प्राणी :मेंढी, शेळी, बैल, म्हैस, अस्वल, कुत्रा, मांजर, डुक्कर, हरीण, कासव, हत्ती, उंट, गेंडा, वाघ.हडप्पा संस्कृतीमधील लोकांना सिंह माहीत नव्हता.

हडप्पा - रावी नदीकाठी वसलेले आहे तर मोहेंजोदडो सिंधू नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले आहे,चन्हुदरो - आत्ताच्या पाकिस्तानात, लोथल - On the mouth of Gulf of Khambat.

हडप्पा - रावी नदीकाठी वसलेले आहे तर मोहेंजोदडो सिंधू नदीच्या किनार्‍यावर वसलेले आहे,

स्वामी रामानंद तीर्थ : मूळ नाव : व्यंकटेश भगवानराव खेडगीकर. 1938 मध्ये हैदराबाद स्टेट काँग्रेसची स्थापना.हैदराबाद मुक्ती संग्रामाचे सेनानी.

स्वामी दयानंद सरस्वती यांचे मूळ नाव मूळ शंकर तिवारी असे होते. त्यांचा जन्म गुजरात येथील मोरवी संस्थानात झाला. आर्य समाजाची स्थापना त्यांनी मुंबई येथे केली असली तरी उत्तर भारतात या समाजाचे कार्य फार मोठे आहे. पुण्यातील सनातन्यांना स्वामींचे विचार मान्य नव्हते त्यामुळे पुण्यात त्यांना फार विरोध झाला आणि परिणामी महाराष्ट्राच्या बाहेर लाहोर येथे या समाजाची शाखा सुरू होऊन पुढे तेच समाजाचे मुख्य केंद्र बनले. वेद हे ईश्वरनिर्मित आहेत व ते सर्व ज्ञानाचे भांडार आहे असे आर्य समाजाचे तत्त्व होते त्यामुळे विधान दोन चूक.

स्वातंत्र्यापूर्वीच्या काळात भारतात व्यापार करण्यास आलेल्या युरोपियनांचा क्रम पुढीलप्रमाणे : (1) पोर्तुगीज 1548, (2) इंग्रज 1600, (3) डच 1602, (4) फे्रंच 1664

स्वातंत्र्यानंतर भारतात विलीन होण्यास नकार देणार्या संस्थांनामध्ये हैदराबाद हे एक महत्त्वाचे संस्थान होते. 1958 मधील प्रत्यक्ष कारवाईद्वारे हैदराबाद भारतात विलीन झाले, यालाच ‘ऑपरेशन पोलो’ म्हणतात. जनरल गोडार्डच्या निवृत्तीनंतर ले. जनरल राजेंद्रसिंग यांच्या नेतृत्वाखाली ही कार्यवाही पार पडली.

स्वराज्य पक्ष स्थापना :चौरीचौरा घटनेमुळे इंग्रजांनी गांधीजींना कैद केले. गांधीजींच्या अटकेमुळे राजकीय पोकळी निर्माण झाली.ती भरून काढण्यासाठी चित्तरंजन दास, बिपिनचंद्र पाल, मोतिलाल नेहरू, लाला लजपतराय यांनी काँग्रेसचा राजीनामा देऊन 1 जानेवारी 1923 रोजी स्वराज्य पक्षाची स्थापना केली.स्वराज्य पक्षाचा कार्यक्रम :i) 1923 च्या कायदेमंडळाच्या निवडणुकीत भाग घेऊन 145 जागा मिळवल्या व 24 स्वतंत्र सभासद मिळवले.ii) भारतीय राज्यघटनेचा ठराव मंजूर केला.iii) 1919 च्या कायद्यातील दोषांचे निरीक्षण करण्यासाठी मूडिमन समिती नेमण्यास भाग पाडले.iv) 1924-27 या काळात वार्षिक अंदाजपत्रक मंजूर होऊ दिले नाही.1925 मध्ये चित्तरंजन दास यांचा मृत्यू झाल्याने पक्षाला हादरा बसला. त्यामुळे हळुहळू पक्षाचा अस्त होऊ लागला.

स्वराज्य पक्ष स्थापना :चौरीचौरा घटनेमुळे इंग्रजांनी गांधीजींना कैद केले. गांधीजींच्या अटकेमुळे राजकीय पोकळी निर्माण झाली.ती भरून काढण्यासाठी चित्तरंजन दास, बिपिनचंद्र पाल, मोतिलाल नेहरू, लाला लजपतराय यांनी काँग्रेसचा राजीनामा देऊन 1 जानेवारी 1923 रोजी स्वराज्य पक्षाची स्थापना केली.स्वराज्य पक्षाचा कार्यक्रम :i) 1923 च्या कायदेमंडळाच्या निवडणुकीत भाग घेऊन 145 जागा मिळवल्या व 24 स्वतंत्र सभासद मिळवले.ii) भारतीय राज्यघटनेचा ठराव मंजूर केला.iii) 1919 च्या कायद्यातील दोषांचे निरीक्षण करण्यासाठी मूडिमन समिती नेमण्यास भाग पाडले.iv) 1924-27 या काळात वार्षिक अंदाजपत्रक मंजूर होऊ दिले नाही.1925 मध्ये चित्तरंजन दास यांचा मृत्यू झाल्याने पक्षाला हादरा बसला. त्यामुळे हळुहळू पक्षाचा अस्त होऊ लागला.

स्पष्टीकरण ः जैनांची त्रिरत्ने (i) सम्यक दर्शन (ii) सम्यक ज्ञान (iii) सम्यक चरित्रजैनांची पंचमहाव्रते ः (i) अहिंसा (ii) सत्य (iii) अस्तेय (iv) ब्रह्मचर्य (v) अपरिग्रह

स्थापना 1923 (मोतीलाल नेहरू, चित्तरंजन दास)

स्थापना : 30 ऑक्टो. 1928 फिरोजशहा कारेला, दिल्ली - चंद्रशेखर आझाद, भगतसिंग, सुखदेव थापर इ.

स्थापना - 1875 - मुंबई ‘वेदांकडे परत चला’ असा संदेश त्यांनी दिला.

स्त्री - पुरुष तुलना - ताराबाई शिंदे

सोशालिस्ट - मुंबई - श्रीपाद डांगेइन्कलाब - लाहोर - गुलाम हुसैन - मद्रास - सिंगरवलू चेट्टियार

सैफुद्दीन किचलू व डॉ. सत्यपाल यांच्या अटकेच्या निषेधार्थ 13 एप्रिल 1991 ला जालियनवाला बागेत जमलेल्या जमावावर जनरल डायरच्या सैनिकांनी गोळीबार केला. त्यात अनेक जण मारले गेले होते. ही घटना जालियनवाला बाग हत्याकांड म्हणून ओळखली जाते. या घटनेची चौकशी करण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने हंटर कमिशन नेमले होते. पण तो फक्त देखावा होता. ब्रिटिश संसदेच्या हाऊस ऑफ लॉर्डस्ने जनरल डायरच्या कृत्याचे समर्थन केले.

सैफुद्दीन किचलू व डॉ. सत्यपाल यांच्या अटकेच्या निषेधार्थ 13 एप्रिल 1991 ला जालियनवाला बागेत जमलेल्या जमावावर जनरल डायरच्या सैनिकांनी गोळीबार केला. त्यात अनेक जण मारले गेले होते. ही घटना जालियनवाला बाग हत्याकांड म्हणून ओळखली जाते. या घटनेची चौकशी करण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने हंटर कमिशन नेमले होते. पण तो फक्त देखावा होता. ब्रिटिश संसदेच्या हाऊस ऑफ लॉर्डस्ने जनरल डायरच्या कृत्याचे समर्थन केले.

सेवाराम घेवाडी यांच्या नेतृत्वाखाली भिल्लांनी उठाव केला.

सेनापती बापट :ते अहमदनगर जिल्ह्यातील पारनेर गावचे होते.मुंबई विद्यापीठाची शिष्यवृत्ती घेऊन 1904 मध्ये ते लंडनला गेले.‘‘माझ्या परतंत्र मातृभूमीला स्वतंत्र करण्यासाठी मी आजपासून यावज्जीव कायावाचामनाने झटेन आणि तिची हाक येताच तिच्या सेवेसाठी धावत येईन. यासाठी देहाचा होम करावा लागला तरी मी फिरून याच भारतखंडात जन्म घेेईन व अपुरे काम पुरे करेन’’, ही शपथ घेतली.श्यामजी कृष्ण वर्मा यांच्या ‘इंडिया हाऊस’ चे सदस्य.बॉम्ब तयार करण्याचे तंत्र शिकण्यासाठी पॅरिसला गेले व त्यासंबंधीची पुस्तिका भारतात पाठवली.मुळशी सत्याग्रह

सेंट्रल हिंदू स्कूल – 1898उद्देश : हिंदू धार्मिक शिक्षण देणे.या स्कूलचा विकास नंतर मदनमोहन मालवीय यांनी केला.पुढे ते ‘बनारस हिंदू विश्वविद्यालय’ नावाने प्रसिद्ध झाले.

सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी. ब्रिटीश काळातील आद्य भारतीय नेत्यांपैकी एक. भारतीय नागरी सेवेत निवड व बडतर्फी. बंगाल प्रांतात ब्रिटिशांविंरुद्ध लोकांना जागे करण्यात पुढाकार. 1876 साली इंडियन असोसिएशनची स्थापना. मॅझिनीच्या Young Italy Movement वर भाषणे व लेख. वृत्तपत्र - ‘बंगाली’ चे संपादक.

सुरुवातीला इंडियन नॅशनल आर्मी कॅप्टन मनमोहन देव यांच्या अंतर्गत चालू केली. ज्यामध्ये जवळपास 20000 भारतीय युद्धकैदी होते. 29 डिसेंबर, 1942 ला जपानी अधिकाऱ्यांशी झालेल्या मतभेदामुळे त्यांना पदच्युत केले. पुढे सुप्रसिद्ध इंडियन नॅशनल आर्मीच्या खटल्यांमध्ये ते सामील होते.

सुभाष चंद्र बोस 1938 च्या हरीपुरा काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. मात्र काँग्रेसचा 1939 ला त्यांना त्याग करावा लागला. 1939 च्या त्रिपुरी अधिवेशनात गांधींचे समर्थक पट्टाभिसीतारामय्या यांना हरवून सुभाष चंद्र बोस अध्यक्ष झाले मात्र अध्यक्षपदावरून सुभाष चंद्र बोस आणि काँग्रेस नेतृत्वाचा मतभेद निर्माण झाले.

सिंधु संस्कृतीच्या ज्या वेगवेगळ्या जागा सापडल्या आहेत, तेथे उत्खनन करून त्या संस्कृतीची माहिती आपणास मिळते. त्यावेळचे लेखन अजूनही आपल्या संशोधकांना वाचता येत नसल्याने त्याचा अर्थ लावता येत नसल्याने त्याचा माहितीसाठी उपयोग होत नाही.सिंधु संस्कृती (हडप्पा संस्कृती) मधील ठिकाणे व शोधकर्तेक्र. ठिकाण नदी शोधकर्ते1. हडप्पा रावी दयाराम साहनी2. मोहेंजदडो सिंधू राखालदास बॅनर्जी3. चन्हुदरो सिंधू एन. जी. मुजुमदार4. लोथल भोगवा एस. आर. राव5. बनवली घागरा आमलनंद घोष, बी. के. थापर6. धोलाविरा घागरा आर. एस. बिस्त7. हडप्पा लुनी जे. पी. जोशीसिंधु संस्कृतीची वैशिष्ठ्ये :1) ग्रिडप्रमाणे नियोजनबद्ध शहरे2) बांधकामासाठी पक्क्या विटांचा वापर3) जमिनीखालील गटारींची व्यवस्था4) काही शहरांना भक्कम अशी तटबंदी

सिंधु संस्कृती (2500 BC - 1750 BC)- जॉन मार्शल याने प्रथम इंडस संस्कृती ही संज्ञा वापरली.- ही संस्कृती सिंध, बलुचिस्तान, पंजाब, हरियाणा, राजस्थान, गुजरात, उत्तरप्रदेश, उत्तर महाराष्ट्र एवढ्या प्रदेशावर होती.

सिंधु संस्कृती - ही सिंधु संस्कृती ही प्रामुख्याने नागरी व व्यापारप्रध संस्कृती होती.- ही एक कांस्ययुगीन संस्कृती होती.- सिंधू संस्कृतीमधील लोकांना लिपी अवगत होती मात्र त्या लिपीचे वाचन अजून होऊ शकले नाही.- व्यापार हा या संस्कृतीतील लोकांचा प्रमुख व्यवसाय होता.

सिंधु संस्कृतीमधील महत्त्वाची शहरे व त्यांची वैशिष्ठ्येलोथल : जहाज बांधणी केंद्र, तांदळाचे अवशेष, घोड्याची खेळणी, पर्शियन मुद्रा, रंगकाम केलेला जार.हडप्पा : धान्याची ओळीनेे असलेली कोठारे, मातीची रंगीत भांडी, सोंगट्या, मुख्य देवतेची मूर्ती, लिंग व योनीच्या दगडाच्या प्रतिकृती, दफनभूमी.मोहेंजोदडो : मोठी धान्य कोठारे, मोठी आंघोळीची जागा, सभा मंडप, पशुपती मुद्रा, कांस्य धातूची नर्तकी, दाढी असलेल्या माणसाचा पुतळा, माती भाजून विटा बनविण्याची जागा.धोलाविरा : स्वतंत्र व एकमेव अशी पाणी व्यवस्थापन व्यवस्था, मोठी विहीर, आंघोळीची जागा, एकमेव शहर जे तीन भागात होते.

सिकंदर - मेसोडोनियाचा शासक- भारतात आल्यावर त्याला तक्षशीलेचा राजा अंभी - पोरसबरोबर त्याचे युद्ध झेलम तीरावर- सिकंदरच्या सैन्याने व्यास (बियास) नदी ओलांडायला नकार

सार्वजनिक सुरक्षा विधेयक (1928) : कम्युनिस्टांना भारतातून हद्दपार करण्याच्या हेतूने या विधेयकाची रचना करण्यात आली होती. तसेच कम्युनिस्टांच्या प्रोत्साहनासाठी भारतात येणारा परकीय पैसा पैशाचा प्रवाह थांबवणे हादेखील एक हेतू होता.

सायमन कमिशन- 1919 च्या कायद्यातील तरतुदीमुळे भारतीयाचे समाधान झाले नव्हते. त्यामुळे या कायद्याचे परिक्षण करण्यासाठी 1927 रोजी 7 सदस्यीय आयोग स्थापन.- अध्यक्ष - सायमन - सातही सदस्य ब्रिटिश पार्लमेंटचे सदस्य होते. म्हणून बहिष्कार व प्रखर विरोध करण्यात आला.शेवटी कमिशनने मे 1930 रोजी आपला अहवाल सादर केला.

साम्राज्य वर्ष संस्थापक घराणेबेरार 1484 इमाद शाह इमादशाहीविजापूर 1489 युसुफ आदिलशाह आदिलशाहीअहमदनगर 1490 मलिक अहमद निजामशाहीगोवळकोंडा 1518 कुली कुतुब शाह कुतुबशाहीबिदर 1526 अमीर अली बरीद बरीदशाही

सातारचे राज्य हे चौदा पेट्यांचे संस्थान म्हणून ओळखले जात होते.यात नीरथळी (पुणे प्रांत), शिरवळ, वाई, रोहिडखोरे/ जावळीसुभा, कर्हाड, दक्षिण कोकण, खटाव प्रांत, माणदेश, फलटण परगणा, विजापूर प्रांत, मिरज, पन्हाळा, रायबाग, कागल असे ‘चौदा पेटे’ होते.1818 मध्ये एलफिन्स्टनने प्रतापसिंहाची सातारच्या सिंहासनावर प्रतिष्ठापना केली असली तरी त्याचे स्वरूप फक्त गादीपुरतेच होते. ग्रँड डफल यांना रेसिडेंट म्हणून सातार्यास नेमले गेले आणि जनतेच्या नकळत मराठेशाहीचे पंख छाटले गेले.16 मे 1849 रोजी दत्तकविधानाच्या कारणावरून सातारचे राज्य खालसा केले गेले. (सातारच्या बार्टरफ्रियर रेसिडेंटच्या उपस्थितीत हा दत्तकविधानाचा कार्यक्रम पार पाडला होता. मात्र शेवटी दत्तकविधान नाकारले गेले.)

सातवाहन-संस्थापक - सिमुक - राजधानी - प्रतिष्ठान (पैठण)- सातवाहन राजे स्वतःच्या नावापुढे आईचे नाव लावत.- सातवाहन राजे स्वतःला दक्षिणापथपती ही पदवी लावत.- शेवटचा राजा - पुलवामी III

सातवाहन राजे त्यांच्या आईचे नाव स्वतःच्या नावाच्या आधी लावत. हरिषेण राजाचा मंत्री ‘वराहदेव’ याने 16 व्या क्रमांकाचे लेणे खोदवून घेतले.

सातवाहन इ. स. पूर्व 1 ले शतक ते इ. स. चे तिसरे शतक अशा 200 वर्षांपर्यंत राज्य करत होते. सातवाहन राज्ये ‘मातृकुळ’ किंवा आईच्या नावावरून ओळखले जाई. उदा. गौतमीपुत्र सातकर्णी.

सहा वेदांग पुढीलप्रमाणे : (1) शिक्षा, (2) कल्पसूत्र (3) व्याकरण (4) निरूक्त (5) छंद (6) ज्योतिष

सहा वेदांग पुढीलप्रमाणे : (1) शिक्षा, (2) कल्पसूत्र (3) व्याकरण (4) निरूक्त (5) छंद (6) ज्योतिष

संस्थापक - सरलादेवी चौधरी यांनी अलाहाबाद येेथे 1910 साली स्थापन. स्त्रियांसाठीची प्रथम संघटना.उद्देश : स्त्री शिक्षणास प्रोत्साहन देणे. दिल्ली, लाहोर, कराची, अमृतसर, हैदराबाद इ. ठिकाणी संस्था.

संस्थापक - सरलादेवी चौधरी यांनी अलाहाबाद येेथे 1910 साली स्थापन. स्त्रियांसाठीची प्रथम संघटना. उद्देश : स्त्री शिक्षणास प्रोत्साहन देणे. दिल्ली, लाहोर, कराची, अमृतसर, हैदराबाद इ. ठिकाणी संस्था.

संस्था/ संघटना I) ईस्ट इंडिया असोसिएशन -1866 II) नॅशनल इंडियन असोसिएशन - ब्रिस्टॉल - 1870 III) इंडिया सोसायटी - इंग्लंड- आनंदमोहन बोस iv) इंडियन असोसिएशन - 1876

सविनय कायदेभंग चळवळीच्या महाराष्ट्र आघाडीमध्ये सोलापुरात लागू झालेला लष्करी कायदा महत्त्वाचा ठरतो. गांधीजींच्या अटकेचा निषेध म्हणून सोलापुरमध्ये दगडफेक, कामगारांनी कामबंद इ. प्रकार केले. न्यायालयाची इमारत पेटवली तर एका शिपायाचा मारहाणीत मृत्यू झाला. पोलिसांच्या खुनाच्या आरोपावरून मल्लप्पा धनशेट्टी, कुर्बान हुसेन, जगन्नाथ शिंदे आणि श्रीकिशन सारडा यांना पकडून12 जानेवारी 1931 ला येरवडा येथे फाशी देण्यात आली.हा दिवस सोलापुरमध्ये ‘हुतात्मा दिन’ म्हणून पाळला जातो.

सर्व योग्य. हॅम्लेटचे भाषांतर मराठीत ‘विकारविलसित’ असे केले.

सर सय्यद अहमद खान (1817-1898)- मुस्लिम समाजातील मोठे सुधारक - 1857 च्या उठावात ते ब्रिटिशांशी एकनिष्ठ राहिले.- 1888 मध्ये गव्हर्नर-जनरलच्या कार्यकारी मंडळात ते सदस्य होते.- ब्रिटिश शासनाचा ‘सर’ किताब मिळाला होता.- धार्मिक तत्त्वे कायमस्वरूपी निश्चित नाहीत. जर धर्म काळानुसार बदलला नाही तर तो जीवाश्म बनेल. असे विचार त्यांनी आपल्या कुराणावरील भाष्य या ग्रंथात मांडले आहेत. आपल्या विचारांच्या प्रसारासाठी त्यांनी डिसेंबर 1870 मध्ये तहजीब-उल-अखलाक हे मासिक सुरू केले.* शैक्षणिक कार्य :- गुलशन स्कूल (मुरादाबाद)- व्हिक्टोरिया स्कूल (गाझीपूर)- सायंटिफिक सोसायटी (गाझीपूर) 1864- मोहम्मेडन अँग्लो ओरिएंटल स्कूल , 1875- पुढे याचेच रूपांतर अलिगढ़ मुस्लिम विद्यापीठात (1920) झाले.- हिंदू व मुसलमान म्हणजे सुंदर अशा भारतवधूचे दोन डोळे आहेत, असे मत त्यांनी मांडले होते.

सर सय्यद अहमद खान (1817-1898)- मुस्लिम समाजातील मोठे सुधारक - 1857 च्या उठावात ते ब्रिटिशांशी एकनिष्ठ राहिले.- 1888 मध्ये गव्हर्नर-जनरलच्या कार्यकारी मंडळात ते सदस्य होते.- ब्रिटिश शासनाचा ‘सर’ किताब मिळाला होता.- धार्मिक तत्त्वे कायमस्वरूपी निश्चित नाहीत. जर धर्म काळानुसार बदलला नाही तर तो जीवाश्म बनेल. असे विचार त्यांनी आपल्या कुराणावरील भाष्य या ग्रंथात मांडले आहेत. आपल्या विचारांच्या प्रसारासाठी त्यांनी डिसेंबर 1870 मध्ये तहजीब-उल-अखलाक हे मासिक सुरू केले.* शैक्षणिक कार्य :- गुलशन स्कूल (मुरादाबाद)- व्हिक्टोरिया स्कूल (गाझीपूर)- सायंटिफिक सोसायटी (गाझीपूर) 1864- मोहम्मेडन अँग्लो ओरिएंटल स्कूल , 1875- पुढे याचेच रूपांतर अलिगढ़ मुस्लिम विद्यापीठात (1920) झाले.- हिंदू व मुसलमान म्हणजे सुंदर अशा भारतवधूचे दोन डोळे आहेत, असे मत त्यांनी मांडले होते.

सर सय्यद अहमद खाँ- त्यांनी पॅट्रीयाटिक असोसिएशन ही संघटना काढली. (1888)- मुस्लिमांनी इंग्रजी शिक्षण घ्यावे व ब्रिटिशांशी एकनिष्ठ राहावे याचा प्रसार केला.- याच्यामते, हिंदु व मुसलमान हे भारत वधूचे दोन डोळे आहेत.- 1875 मध्ये अलीगढ येथे मोहमेडन-ॲग्लो ओरिएंटल महाविद्यालन स्थापना.- पुढे 1920 ला विद्यापीठ रुपांतर- 1865 सायंटिफिक सोसायटी- हिंदी भाषेला राष्ट्रभाषा असल्याचा त्यांचा विरोध होता.

सर जॉन माल्कम (1827- 1830): एल्फिन्स्टननंतर जॉन माल्कम गव्हर्नरपदी आला. शिक्षणाला उत्तेजन देण्याच्या एल्फिन्स्टनच्या धोरणाला मूर्त स्वरूप देण्याचा त्याने प्रयत्न केला. 1829 मध्ये एका परिपत्रकान्वये गावठी शाळांची ग्रामीण प्रशासनाशी सांगड घालून त्यांना प्रतिष्ठा मिळवून दिली. माल्कमने ‘पॉलिटिकल हिस्ट्री ऑफ इंडिया’ व ‘मेमॉयर्स ऑफ सेंट्रल इंडिया’ हा ग्रंथ लिहिला.थॉमस मन्रो : 1772 पासून रयतवारी पद्धत मुंबई व मद्रास प्रांतात सुरू केली. मुंबईचा गव्हर्नर होण्याआधी मन्रो काही काळ मद्रास प्रांताचा गव्हर्नर होता. रॉबर्टसन व चॅप्लिन हेही पुढे मुंबईचे गव्हर्नर बनले. परंतु त्यांच्या कारकिर्दीत काही महत्त्वाच्या घडामोडी नाहीत.

सय्यद मीर निसार अली यांना ‘टिटू मीर’ नावाने ओळखत. वहाबी चळवळ बिहार, उत्तरप्रदेश, बंगाल व वायव्येकडे पसरली. ही चळवळ टिटू मीर यांनी पुढे नेली.

सय्यद घराणे (1414 10 1451) संस्थापक - ख्रिजखान1414 - तेमुरच्या दिल्ली स्वारीत त्याला मदत.- स्वत: ला पैगबंरांचा वंशज समजायचा.

सय्यद अहमद बरेलवी यांनी या चळवळीचे नेतृत्व केले.

संयुक्त पक्ष (युनियनिस्ट पार्टी) : 1923- संस्थापक : सर छोटू रामसर फाजली हुसेनसर सिकंदर हयात खान- या संस्थेने पंजाब प्रातांतील हिंदू, मुस्लिम, शीख या सर्व धर्मातील जमीनदार वर्गाचे हितसंबंधवाहिले.

समुद्रगुप्त - गुप्तांचा पराक्रमी राजा- काच हे त्याचेच नाव- त्याचे वर्णन भारताचा नेपोलियन असे करतात.- त्याने विक्रमंक, अश्वमेघकर्ता, सर्व राजोच्छेता या पदव्या धारण केल्या.- त्याच्या पराक्रमाविषयी माहिती अलाहाबाद प्रशस्तीमधून

समाज समता संघ या संस्थेची स्थापन डॉ. आंबेडकरांच्या अध्यक्षतेखाली झाली. भारतातील सर्व शोषित समाजाच्या प्रगतीसाठी प्रयत्न करणे, हे मुख्य उद्दिष्ट होते. ‘समता’ हे समाज समता संघाचे मुखपत्र होते.

संभाजी महाराजांनी ’नायिका-भेद,’ ’नखशिखा,’ सातसप्तक, असे ग्रंथ लिहिले. त्यांचा दूधचरित्र हा ग्रंथ संस्कृतमधील ’श्रृंगार रसाचा’ उत्कृष्ट नमुना आहे.

सभा : चर्चा व वादविवादाच्या माध्यमातून निर्णय घेतले जात. ठराविक ज्येष्ठ लोकांचीच सभा असे. ऋग्वेदामध्ये सभेचा प्रथम उल्लेख आला आहे. सभा ही राजकीय गोष्टीशी जास्त संबंधित नव्हती. सुरुवातीला असणारे सभेचे महत्त्व उत्तर वैदिक काळात कमी होत गेले. फक्त नामांकित लोकच सभेमध्ये असत.समिती : समिती ही सर्व लोकांनी मिळून बनलेली मोठी सभा होती. यामध्ये लोकांची धार्मिक कार्ये, उत्सव यांचा सुद्धा समावेश होता. सभेला जसे न्यायज्ञानाचे अधिकार होते, तसे समितीला नव्हते. हा दोन्हीमधील महत्त्वाचा फरक होता

संन्याशी बंड (1772-73) तीर्थक्षेत्रांच्या जाण्या-येण्यावर कर व निर्बंध मुंज शाह, मुसा शाह, भवानी पाठक संथाळ बंड (1855) राजमहा जिल्हा सिंधू व कान्हू नेतृत्वफरेजी बंड (1838) फरिदपूर हाजी शरयलउल्ला, दादूमियाँपागलपंथी बंड (1828) उत्तर बंगाल करमशहा

सदर ग्रंथ लोकहितवादींनी लिहिले. जांभेकरांनी हिंदूस्तानचा इतिहास हा ग्रंथ लिहिला.

सत्यशोधक समाज : स्थापना 24 सप्टेंबर 1873, पुणेअध्यक्ष व कोषाध्यक्ष : महात्मा जोतिबा फुलेकार्यवाहक : नारायणराव गोविंदराव कडलकब्रीदवाक्य : सर्व साक्षी जगत्पती त्याला नकोच मध्यस्थीउद्देश : बहुजन समाजास धार्मिक व सामाजिक गुलामगिरीतून मुक्त करणे.शपथ : सर्व मानव एकाच देवाची लेकरं आहेत. ती सर्व माझी भावंडं आहेत. अशा बुद्धीने मी त्यांच्याशी वागेन. धार्मिक विधीवेळी मी मध्यस्थ ठेवणार नाही. मी माझ्या अपत्यांना सुरक्षित ठेवेन. सत्यशोधक समाजाच्या प्रचारासाठी कृष्णराव भालेकर यांनी दीनबंधू हे साप्ताहिक चालवले. तसेच समाजातर्फे ‘अंबालहरी’ हे वृत्तपत्र चालविले जात होते. सत्यशोधक समाजाच्या प्रार्थनेसाठी रविवार हा दिवस ठरविण्यात आला होता. सत्यशोधक समाजाचे सदस्य होण्यासाठी शपथ घ्यावी लागत असे. परिवर्तन चळवळ, वर्गीय चळवळ, कृतिशील चळवळ अशी सत्यशोधक चळवळीची वैशिष्ठ्ये आहेत.

सत्यशोधक चळवळीने अनेक प्रचार-माध्यमे उपयोगात आणली. त्यामध्ये सत्यशोधकीय नियतकालिकांचा अग्रक्रमाने समावेश करावा लागतो. याव्दारा धार्मिक/सामाजिक क्षेत्रांत जनजागृतीचे अफाट कार्य केले. समाजनिष्ठ ग्रामीण पत्रकारितेचे हे अपूर्व पर्व सुरू झाले ते दीनबंधु (1877- कृष्णराव भालेकर, नारायण मेघाजी लोखंडे, वासुदेवराव बिर्जे, श्रीमती तानुबाई बिर्जे) व संत्सार (1885- म. फुले) यांच्या पत्रकारितेने.राघवभूषण (1888- गुलाबसिंह कौशल्य), अंबालहरी (1889- कृष्णराव भालेकर), विश्वबंधू (1911- बळवंतराव पिसाळ)अन्य: जागृती (1917- भगवंतराव पाळेकर), जागरूक (1917- वालचंद कोठारी), डेक्कन रयत (1918- अण्णा-साहेब लठ्ठे), विजयी मराठा (1919 - श्रीपतराव शिंदे), सत्यप्रकाश (1919 - नारायण रामचंद्र विभुते), गरिबांचा कैवारी (1920 - बाबूराव यादव), भगवा झेंडा (1920 - दत्ताजीराव कुरणे), तरूण मराठा (1920 - सखाराम पांडुरंग सावंत), राष्ट्रवीर (1921 - शामराव देसाई), प्रबोधन (1921 - के. सी. ठाकरे), संजीवन (1921 - द. भि. रणदिवे), सिंध मराठा (1924 - दत्तात्रय वासुदेव अणावकर), हंटर (1925 - खंडेराव बागल), मजूर (1925 - रामचंद्र लाड), कर्मवीर (1925 - शि. आ. भोसले), नवयुग (1926 - बाबासाहेब बोले), सत्यवादी (1926 - बाळासाहेब पाटील), बाह्मणेतर (1926 - व्यंकटराव गोडे), कैवारी (1928 - दिनकरराव जवळकर)

संत नामदेव गौळणी व विराण्यांच्या रचनेसाठी प्रसिद्ध होते.संत एकनाथांनी रुक्मिणी स्वयंवर, भावार्थ रामायण हे ग्रंथ लिहिले.

संघटनेचे नाव स्थापना वर्ष आणि स्थळ संस्थापक/ संबंधित व्यक्तीबॉम्बे असोसिएशन ऑगस्ट 1852 मुंबई जगन्नाथ शंकर शेठईस्ट इंडिया असोसिएशन 1866 लंडन दादाभाई नवरोजीपुणे सार्वजनिक सभा 1870 पुणे ग. वा. जोशी, म. गो. रानडेइंडियन लीग सप्टेंबर 1875, कोलकाता शिशिरकुमार घोष

संगम साहित्यात खालील प्रकारच्या लोकांचा उल्लेख आहे :वेलावर : मोठा जमीनदारउझावर : साधारण शेतकरी / कामगारआदिमाई / कदासियार : भूमिहीन कामगार, गुलामजमिनीचे 5 प्रकार : संगम काळ :1. पलाई : शुष्क जमीन 2. मरूतम : दलदलीचा प्रदेश3. मेएतल : किनारी प्रदेश 4. मुलाई : गवताळ प्रदेश5. कुरूंजी : डोंगराळ प्रदेश

संगम वंश : संस्थापक - हरिहर-बुक्क1336 ते 1485 - राजधानी - विजयनगर (हंपी) - बुक्क I - वेदमार्ग प्रतिष्ठावक उपाधी

श्रीरंगपट्टणमचा तह (1792)• या तहाने तिसऱ्या इंग्रज-म्हैसूर युद्धाचा शेवट झाला.• हा तह टीपू सुलतान व लॉर्ड कॉर्नवॉलिस यांच्यामध्ये झाला.तहातील अटी • टीपूने अर्धे राज्य इंग्रजांना द्यावे.• युद्ध खर्च म्हणून 3 कोटी रुपये नुकसान भरपाई द्यावी.• टीपूची दोन मुले इंग्रजांकडे ओलिस (Hostage) ठेवणे.• दोन्ही बाजूंच्या युद्धकैद्यांची मुक्तता करावी.

श्रीमद रामचंद्रजी - मा. गांधींचे आध्यात्मिक गुरू, 29 जून 2017 ला रोजी साबरमती येथे मोदींच्या हस्ते त्यांच्या 150 त्या जंयतीनिमित्त नाणे (10 रु.) आणि पोस्टाच्या तिकिटाचे अनावरण झाले.

श्रीनगरमधील शालिमार बाग, जहांगीरच्या काळात निर्माण केली गेली.

श्री. नारायण गुरूकेरळमधील समाजसुधारक- सर्वांसाठी एकच जात, एकच धर्म व एकच ईश्वर हा त्याचा नारा होता.- त्यांनी 1903 मध्ये - श्री. नारायण धर्म परिपालन योगम ही संस्था स्थापन केली.- प्रमुख उद्देश : अस्पृश्यांच्या आर्थिक व सामाजिक गरजांकडे लक्ष देणे. त्याचप्रमाणे शिक्षणाचा प्रसार करणे.

श्यामजी कृष्णवर्मा यांनी 1905 मध्ये लंडनमध्ये ‘इंडिया हाऊस’ ची स्थापना केली होती. तसेच ‘सोशिओलॉजिस्ट’ नावाचे जर्नलही सुरू केले होते. येथे भारतीयांचे विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती मिळत होती.

शेर-शाह-सुरी- 1950-55. त्याने ग्रँट ट्रंक रोडही बांधला. (कलकत्ता ते पेशावर)

शेर शहा सूरी (1540-45)इ. स. 1539 मध्ये त्यावेळचा मुघल बादशहा हुमायून याला चौसा येथील लढाईत हरवून शेर शहा सुरी गादीवर आला.त्याने माळवा, रणथंबोर, मारवाड, चित्तोड जिंकून घेतले.त्याने प्रशासकीय सुधारणा केल्या.ग्रँड ट्रंक रोड बांधला आणि रुपया हे चलन आणले.जमिनीची मोजणी करून शेतसारा आकारण्यात येवू लागला.

शिवराम जानबा कांबळे ह्यांनी पुणे-सासवड परिसरातत अस्पृश्यांच्या हक्कांसाठी काम केलेलं आहे.

शिवराम जानबा कांबळे

शिवराम जनाबा कांबळे (1857 - 1940)• यांच्यावर बाबा पद्मनजी, लोकहितवादी, गो. ग. आगरकर, महात्मा फुले, राजारामशास्त्री भागवत व गोपाळ बाबा वलंगकर यांच्या विचारांचा त्यांच्यावर प्रभाव पडला होता. • डेक्कन हेरॉल्ड (पुणे) या वृत्तपत्रातून The Mahars status हा लेख लिहिला.• 1908 मध्ये सोमवंशी मित्र हे पाक्षिक सुरू केले. 1909 मध्ये त्याचे मासिकात रुपांतरण केले.• सोमवंशी मित्र वर सोमवंशीच्या नावाखाली इंग्रजी भाषेत The Friend of derpessed classes असे वाक्य असे.• 1921 मध्ये डिप्रेस्ड क्लासेस कमिटी (अस्पृश्योद्धारक मंडळी) स्थापन केली. • डॉ. हेरॉल्ड, एच. मॅनसाहेब आणि वाचलंद रामचंद्र कोठारी यांनी या संस्थेचा मसुदा तयार केला.• संस्थेच्या एकूण सभासदापैकी अर्धे सभासद अस्पृश्य व अर्धे स्पृश्य असे ठरविण्यात आले.

शिलेदार - जो सैनिक स्वतःचा घोडा व शस्त्र घेऊन सैन्यात भरती होत असे.बारगीर - ज्या सैनिकाला घोडा व शस्त्र सरकारातून मिळत असे.

शिक्षणाची गांधी योजना : (1937)- 1937 मध्ये महात्मा गांधींनी आपल्या ‘हरिजन’ या वृत्तपत्रातून एक लेखमाला प्रकाशित केली व शिक्षणयोजनेची चर्चा केली.- त्याला ‘मौलिक व आधारभूत शिक्षण’ किंवा ‘वर्धा योजना’ असे नाव देण्यात आले.- या योजनेचे तत्त्व ‘काम करताना शिक्षण’ (Learning through activity) हे होते.- ही योजना सविस्तररित्या झाकीर हुसेन समितीने पुढे आणली व अनेक कलांसाठी अभ्यासक्रम तयार केले गेले. त्यात अध्यापकांचे प्रशिक्षण, निरिक्षण, परीक्षण, प्रशासन इ. बाबतीत सूचना करण्यात आल्या.- विद्यार्थ्यांना मातृभाषेतून 7 वर्षांचा अभ्यासक्रम पूर्ण करणे आवश्यक होते.- पण 1939 मध्ये द्वितीय महायुद्ध सुरू झाल्यामुळे वर्धा योजना मागे पडली. 1947 नंतर ही योजना पुन्हा हाती घेण्यात आली.* भारतीय शिक्षणासंदर्भात महत्त्वाचे आयोग :मेकॉले समिती - 1835वूडचा अहवाल - 1854हंटर आयोग - 1882-83भारतीय विद्यापीठ कायदा - 1904सॅडलर विद्यापीठ आयोग - 1917-19हार्टोग समिती - 1929वर्धा योजना - 1937 सार्जंट अहवाल - 1944राधाकृष्णन आयोग - 1948कोठारी आयोग - 1964

शाहजहान (1628-1658)(1) 1628 मध्ये शाहजहान गादीवर आला.(2) त्याच्या काळात मुघल साम्राज्य शिखरावर पोहोचले.(3) या काळात मुघल स्थापत्यकलेत भरभराट झाली.(4) ताजमहाल, लाल किल्ला, जामा मस्ज़िद अशा अनेक जगप्रसिद्ध वास्तू याच काळात बांधण्यात आल्या.(5) प्रशासकीय सुधारणा म्हणून मनसबदारी व्यवस्थेत त्याने मासिक पगाराची व्यवस्था सुरू केली.(6) गोवळकोंडा व विजापूर यांनी 1636 मध्ये त्याचे आधिपत्य स्वीकारले.(7) 1632 मध्ये त्याने पोर्तुगीजांचा पराभव केला.(8) बर्निअर, तेव्हेर्निअर हे विदेशी प्रवासी त्याच्या दरबारात आले.(9) स्थानिक जबाबदारीचे तत्त्व शेरशहा सुरीच्या काळात लागू करण्यात आले होते.

शाहजहान - (1627-1608)- मुळ नाव - खुर्रम - शांतता व भरभराटीचा काळ- बादशाहीचा सुवर्णकाळ.- मोती मशिद, दिल्ली - जामा मशिद, ताजमहाल

व्हेवेलचा प्लॅन - 1945 शिमला परिषद.क्रिप्स योजना - मार्च 1942ऑगस्ट ऑफर - ऑगस्ट 1940

व्यपगत सिद्धांत (Doctrorine of Lapse)• दत्तकविधान नामंजूर करून डलहौसीने खालील संस्थाने खालसा केली. * सातारा - 1848 * जैतपूर, संभलपूर, ओरछा - 1849 * घाट - 1850 * उदयपूर - 1852 * झाशी - 1853 * नागपूर - 1854• गैर कारभाराचे निमित्त करून - अवध - 1856

वॉरन हेस्टिंग (1772 - 1785)• दुहेरी शासनव्यवस्था समाप्त केली.• कलेक्टरपद निर्माण केले.• 1773 - कलकत्त्याला सुप्रीम कोर्टची स्थापना• नंदकुमार खटला (1774)• रोहिला युद्ध (1774)• पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध (1775-82)• दुसरे इंग्रज-म्हैसूर युद्ध (1780-84)• चेतसिंह प्रकरण (1780)

वैयक्तिक सत्याग्रह (1940)/दिल्ली चलो चळवळ : 1939 मध्ये सुरू झालेल्या दुसऱ्या महायुद्धात ब्रिटन सहभागी झाल्याने युद्धाच्या भूमिकेवरून काँग्रेसमध्ये मतभेद होते. अनेक नेत्यांना देशपातळीवर आंदोलन उभे करावे असे वाटत होते. पण ब्रिटनच्या युद्धप्रयत्नांवर विपरित परिणाम होऊ नये म्हणून वैयक्तिक सत्याग्रहाची सुरुवात झाली. पहिले सत्याग्रही - विनोबा भावे, दुसरे पं. नेहरू.

वैयक्तिक सत्याग्रह (1940)/ दिल्ली चलो चळवळ : 1939 मध्ये सुरू झालेल्या दुसर्या महायुद्धात ब्रिटन सहभागी झाल्याने युद्धाच्या भूमिकेवरून काँग्रेसमध्ये मतभेद होते. अनेक नेत्यांना देशपातळीवर आंदोलन उभे करावे असे वाटत होते. पण ब्रिटनच्या युद्धप्रयत्नांवर विपरित परिणाम होऊ नये म्हणून वैयक्तिक सत्याग्रहाची सुरुवात झाली. पहिले सत्याग्रही - विनोबा भावे, दुसरे पं. नेहरू.

वेव्हल योजना - 14 जून 1945गव्हर्नर जनरल व सेनापती वगळता कार्यकारी मंडळातील सर्व सदस्य भारतीय असतील.कार्यकारी मंडळात सर्व समुदायांचे समतोल प्रतिनिधित्व असेल. या योजनेवर चर्चा करण्यासाठी जून 1945 मध्ये सिमला परिषद घेण्यात आली. त्यासाठी भारतीय राजकीय पक्षांच्या 4 प्रतिनिधींना बोलवण्यात आले. गांधीजी या परिषदेत हजर होते. मात्र त्यांनी या परिषदेच्या चर्चेत सहभाग घेतला नाही.सर्व मुस्लिमांचे नामनिर्देशन केवळ मुस्लिम लीगमार्फत करण्याच्या कारणावरून मुस्लिम लीगने ही योजना फेटाळली.कॅबिनेट मिशन प्लॅन 16 मे 1946यालाच त्रिमंत्री योजना असे म्हणतात.यामध्ये पॅथिक लॉरेंन्स, सर स्टॅफर्ड क्रिप्स, ए. व्ही. अलेक्झांडर हे होते.या मिशनने पाकिस्तानची मागणी फेटाळली.भारत एक संघराज्य म्हणून स्थापन केले जाईल.भारतीय संविधान सभेची तरतूद केली.माऊंटबॅटन योजना - 3 जून 1947या योजनेस जीना व काँग्रेस दोघांनीही संमती दिली.यानुसारच भारताच्या फाळणीसही संमती दर्शविली. भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा 1947भारतमंत्र्याचे पद रद्द करण्यात आले.या कायद्याने भारत व पाकिस्तान दोन देश अस्तित्वात आले.

वेदिक संस्कृती (BC. 1500 to B.c. 500)1) ऋवेदिकप्रमुख चार वेदi) ऋग्वेदii) सामवेदiii) युजुवेदiv) अथर्ववेद2) उत्तरवैदिक

वेदांच्या शेवटी येत असल्यामुळे उपनिषदांना वेदांत असेही म्हणतात. ‘बृद्धारण्यक’ हे 108 उपनिषदांपैकी सर्वात जुने उपनिषद आहे. निरूक्त - सर्वात जुनी डिक्शनरी (शब्दकोष) शतपथ - Oldest & the largest Brahamana of YajurVeda.

वेद व त्यातील महत्त्वाचे उपवेदउपवेद संबंधित वेदआयुर्वेद (औषधे) ऋग्वेदगांधर्ववेद (संगीत) सामवेदधनुर्वेद (धनुर्विद्या) यजुर्वेदशिल्पवेद अथर्ववेद

वृत्तपत्रे संपादक1) प्रतोद परभणी2) विश्ववृत्त वे.जो. विजापूरकर3) देशसेवक अच्युतराव कोल्हटकर4) ज्ञानप्रकाश कृष्णाजी त्र्यंबक रानडे

वूडच्या शिक्षणविषयक अहवालातील शिफारसी (1874), मुख्य उद्देश : सरकारने पाश्यात्य शिक्षण, कला, विज्ञान, तंत्रज्ञान यांचा प्रसार करणे. उच्च शिक्षणाचे माध्यम इंग्रजी, प्राथमिक शिक्षण देशी भाषांमधून, खासगी प्रयत्नांना चालना देण्यासाठी अनुदान पद्धती, कंपनीच्या पाचही प्रांतात लोक शिक्षण विभाग स्थापन करणे, स्त्री शिक्षणास प्रोत्साहन देण्याबाबत शिफारस.

विष्णुबुवा ब्रह्मचारी यांची ग्रंथसंपदा : वेदोक्त, भावार्थ सिंधू, धर्मप्रकाश, सुखदायक राज्यप्रकरणी निबंध, Bodhsagar rahasya सेतूबंधांनी टाका.

विशाखादत्त : हा संस्कृत कवी व नाटककार होता.त्याची प्रसिद्ध नाटके - मुद्राराक्षस, देवी चंद्रगुप्तमुद्राराक्षसमध्ये चंद्रगुप्त मौर्याने कसे राज्य मिळवले याचे वर्णन आहे. देवीचंद्रगुप्तमध्ये रामगुप्त शक राजाचा पराभव करून गुप्त साम्राज्याचा प्रमुख होतो याचे वर्णन आहे.शूद्रक : हा नाटककार तसेच राजासुद्धा होता.त्यांची प्रसिद्ध नाटके : मृच्छकटिक, स्वप्नवासवदत्तम्, पद्मावती. मृच्छकटिकमध्ये साधारण ब्राह्मण व नगरवधू यांच्या प्रेमाची कहाणी आहे.भारवी : याचे किरातार्जुनीयम हे महाकाव्य प्रसिद्ध आहे. यामध्ये अर्जुन व शिवा यांच्या युद्धाचे वर्णन आहे.वात्सायन : हा प्राचीन भारतीय तत्त्वज्ञानी होता. याचा कामशास्त्रावरील कामसूत्र हा ग्रंथ प्रसिद्ध आहे.

विल्यम वेडरबर्ग (1989 व 1910) दोनदा अध्यक्ष होते. 1910 च्या भारतीय राष्ट्रीय सभेच्या अधिवेशनास दोघी हजर होत्या. अलाहाबादमध्ये हे अधिवेशन होते. (26वे)

विल्यम वर्ड हा मुद्रक होता. त्याने बायबलचा बंगाली अनुवाद केला तर चार्ल्स विल्किन्सन याने गीतेचा अनुवाद इंग्रजीमध्ये केला आणि त्याला हेस्टिंग्जने प्रस्तावना लिहिली. विल्यम जोन्स याने शाकुंतलचे पहिल्यांदा लॅटिन आणि नंतर इंग्रजीमध्ये भाषांतर केले त्याचप्रमाणे मनु संहिता आणि लैला-मजनूचा अनुवादही त्याने केला.

विनोबा भावेंचे कार्य ः 1) 1936 : महारोगी सेवा मंडळ स्थापना (वर्धा), 2) 1923 : नागपूर येथे झेंडा सत्याग्रहात सहभाग. 3) 1934 च्या अखिल भारतीय गौसेवा परिषदेचे अध्यक्षपद.

विधवा विवाहोत्तेजक मंडळाची स्थापना विष्णुशास्त्री पंडीत यांनी केली. समाजातील अनिष्ट प्रथा परंपरांच्या विरोधात, प्रामुख्याने विधवा महिलांच्या प्रश्नांवर, काम करत असते.

विठ्ठलभाई पटेलांनी आंतरजातीय विवाहाचे बिल मांडले. प्रणयप्रभाव हे नाटक दिनकरराव जनसम्राट यांनी लिहिले.

विठ्ठल रामजी शिंदे16 ऑक्टोबर 1906 - डिप्रेस्ड क्लासेस मिशनची स्थापनासंस्थेचा हेतू :1) शिक्षण प्रसार करणे2) नोकऱ्या मिळवून देणे3) अस्पृश्यांची वसतिगृह चालविणे.4) सार्वजनिक अडचणींचे निवारण करणे.- 18 ऑक्टोबर 1909 रोजी डिप्रेस्ड क्लासेस मिशनचा तिसरा वर्धापन दिन मुंबईल साजरा.- उपस्थित : महाराज गायकवाड, सर नारायण चंदावरकर, नामदार गोखले- महाराजांनी मिशनला 2000 रु. देणगी दिली.

विजापूरचा सुलतान (1571-1627)

विजयालक्ष्मी पंडित : (1900-1990)- स्वातंत्र्यसेनानी- पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या भगिणी- बॅ रणजित सिताराम पंडित यांच्या पत्नी- युनोच्या पहिल्या महिला अध्यक्षा, भारतातील मंत्रिपद भुषविणाऱ्या पहिल्या महिला, महाराष्ट् राच्याराज्यपाल, भारताच्या राजपूत अशी विविधांगी ओळख.- सविनय कायदेभंग तसेच छोडो भारत आंदोलन काळात तुरुंगवासाची शिक्षा त्यांना झाली.- 1934 पासून राजकारणात सक्रिय. अलाहाबाद नगरपालिकेच्या सदस्या. तेव्हा तिथे शिक्षणसभापती पद सांभाळले.- 1940-42 या काळात अखिल भारतीय महिला संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषविले.- So, I becan a Minister, Prison days व The Scope of Happiness ही पुस्तके त्यांनीलिहिली.- 1968 मध्ये लोकसभेचा राजीनामा देऊन राजकारणातून निवृत्ती घेतली

विक्रमशील - हे पाल साम्राज्याच्या धर्मपालराजाने नालंदाजाच्या उतरत्या गुणवत्तेला पर्याय म्हणून केली. मुहम्मद खिल्जीने हे विद्यापीठ जाळले.

वि. रा. शिंदे• पुण्याच्या फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये त्यांनी शिक्षण घेतले.• मॅक्सम्यूलरच्या तत्त्वज्ञानाचा परिचय झाल्याने ते धर्मश्रद्धेकडे वळाले.• माझ्या आठवणी व अनुभव हे त्यांचे आत्मचरित्र आहे.• होळीच्या सणाविरुद्ध प्रचार केला.• 8 नोव्हेंबर 1917 रोजी मराठा राष्ट्रीय संघाची स्थापना केली. • मराठा समाजात जागृती करणे हा या संघाचा हेतू होता. • ब्राह्मणेतर पक्षाचे ध्येयधोरण व कार्यपद्धती यावर त्यांनी टीका केली होती. • ब्राह्मणेतर चळवळीमुळे राष्ट्रीय चळवळ कमजोर होईल अशी भीती त्यांनी अनेकदा व्यक्त केली.• 16 ऑक्टोबर 1906 रोजी अस्पृश्यांच्या उद्धारासाठी All India Depressed Class Mission स्थापन करून अस्पृश्यता निवारणासाठीच्या संस्थात्मक प्रयत्नांचा पाया त्यांनीच रचला.• निराश्रित महिलांसाठी सेवासदनाची स्थापना केली. शिक्षणाची अभिरूची वाढावी म्हणून या सदनातील स्त्री प्रचारक घरोघरी जात. बाळंत स्त्रियांची सुश्रूषा करत.

वि. दा. सावरकर यांनी 1907 ला इंग्लंडमध्ये 1857 चे स्वातंत्र्यसमर हा ग्रंथ लिहून 1857 च्या घटनेला ‘पहिले राष्ट्रीय स्वातंत्र्ययुद्ध’ म्हटले आहे.

वि. दा. सावरकर आणि त्यांचे बंधू गणेश दामोदर सावरकर यांनी अभिनव भारत सोसायटीची स्थापना केली. याच्या आधी मित्रमेळा या संघटनेची स्थापना त्यांनी केली होती.

वासुदेव बळवंत फडके यांच्या वर न्यायमूर्ती रानडे आणि गवा जोशी म्हणजेच सार्वजनिक काका यांचा प्रभाव होता. 1873 मध्ये फडके यांनी स्वदेशी वस्तू वापरण्याची शपथ घेतली त्याच प्रमाणे समाजामध्ये समानता ऐक्य समन्वय निर्माण करण्यासाठी ऐक्यवर्धीनी संस्था सुरू केली त्याच प्रमाणे पुन्हा नेटीव्ह इन्स्टिट्यूशन ही शाळा 1874 मध्ये पुण्यात सुरू करून स्वदेशीवर भर दिला.

वासुदेव बळवंत गोगटे : • वासुदेव बळवंत गोगटे भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील आद्य क्रांतिकारकांपैकी एक होते. ते हिंदू महासभेचे सदस्य, विधान परिषदेचे विरोधी पक्षनेते आणि पुण्याचे महापौरही होते.• फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये शिकत असताना १९३१ साली गोगटेंनी मुंबई इलाख्याचे गव्हर्नर सर अर्नेर्स्ट हॉटसन यांच्या हत्येचा प्रयत्न केला होता. यासाठी त्यांना 8 वर्षांची कारावासाची शिक्षा झाली.

वाक्य अ हे चुकीचे आहे.जैन तत्त्वज्ञानातील सर्वात महत्त्वाची कल्पना म्हणजे जगातील सर्व वस्तूंमध्ये जीव आहे. दगड, डोंगर तसेच पाण्यामध्ये सुद्धा जीव आहे. याप्रमाणेच जीवित प्राण्यांना म्हणजेच मनुष्य, वनस्पती व किडे यांना इजा न करणे हे जैन तत्त्वज्ञानात खूप महत्त्वाचे आहे.वाक्य ब सुद्धा चुकीचे आहे कारण :जैन शिकवणुकीप्रमाणे जन्म व मृत्यूचे जे चक्र आहे ते कर्मावर अवलंबून असते. जर व्यक्तीला कर्माच्या चक्रातून स्वत:ला सोडवायचे असेल तर तपश्चर्या करून जगाचा त्याग करणे हा मार्ग आहे.

वाक्य अ बरोबर आहे. युरोपमध्ये नवाश्मयुगानंतर कांस्य युग होते. भारतामध्ये असे स्पष्टपणे कांस्ययुग नव्हते. तर अश्मयुगानंतर ताम्र युगातच कांस्य धातूचा वापर चालू झाला. यानंतर लोहयुग आले.परंतु दक्षिण भारतात मात्र ताम्र/कांस्य युगाच्या खुणा आढळत नाहीत. नवाश्मयुगानंतर तेथे लगेच लोहयुग चालू झाले.वाक्य ब सुद्धा बरोबर आहे. भीमबेटकामधील खूप साऱ्या चित्रकला या महापाषाण युगातील आहेत. भीमबेटका हे मध्यप्रदेशातील विंध्य पर्वतात आहे.चित्रकलेत वेगवेगळ्या रचना आहेत. प्रामुख्याने शिकारीची चित्रे जास्त आहेत. प्राण्यांची सुद्धा खूप सारी चित्रे आढळून येतात.

वाक्य अ : वैदिक साहित्य धार्मिक स्वरूपाचे आहे तर संगम साहित्य कोणतीही धार्मिक माहिती देत नाहीत.वाक्य ब : संगम साहित्यात गावांबद्दल व तेथील परदेशी व्यापाराबद्दल माहिती आहे. तसेच संगम साहित्यात विविध राजे व त्यांच्या दरबाराबद्दलही माहिती आहे.संगम साहित्य : संगम म्हणजे कवींची सभा होय. दक्षिण भारताच्या इतिहासाबद्दल संगम साहित्यातून माहिती मिळते. तमिळ आख्यायिकेनुसार तीन संगम झाले असून त्यालाच मोचनग्राम म्हणत. संगम साहित्यात प्रामुख्याने तोलकाप्पियम, परपुटू, पथिनेकिलकानक हे ग्रंथ व सिलप्पधिकरम व मणिमेखलाई ही दोन महाकाव्ये यांचा समावेश आहे. तोलकाप्पियम हा व्याकरणावरील ग्रंथ आहे व तो तोलकप्पियर याने लिहिला आहे. पथिनेकिलकानक हा नीतिशास्त्र व नैतिकतेवरील ग्रंथ आहे. संगम, त्याचे स्थळ व अध्यक्ष खालीलप्रमाणे :संगम स्थळ अध्यक्षपहिला संगम मदुराई अगस्त्यदुसरा संगम अलवाई अगस्त्यतिसरा संगम मदुराई नकीरार

वाकाटक घराणे - इ. स. 270 ते 330, विंध्यशक्ती - संस्थापक, सर्वसेनने वाकाटक घराण्याची राजधानी नंदिवर्धनवरून वत्सगुलमला नेली.

वहाबी चळवळ :- पाश्चात्त्य प्रभावाविरुद्ध मुसलमानांची झालेली सर्वप्रथम प्रतिक्रिया वहाबी आंदोलन किंवा वलीउल्लाह आंदोलन म्हणून ओळखली जाते.- शाह वली उल्लाह (1702 - 62) हे या चळवळीचे प्रणेते होत.- शाह वली उल्लाह हे 18 व्या शतकातील भारतीय मुसलमानांचे प्रथम नेता होते ज्यांनी भारतीय मुसलमानांच्या पतनाबद्दल चिंता व्यक्त केली.- वलीउल्लाह यांच्या विचारांना अब्दूल अजीज व बरेलीचे सय्यद अहमद यांनी लोकप्रिय बनविण्याचा प्रयत्न केला.- सुरुवातीला हे आंदोलन पंजाबमध्ये शीख शासनविरुद्ध होते. पण 1849 मध्ये पंजाब इंग्रज साम्राज्यात विलिन झाल्यावर आंदोलनाने इंग्रजविरोधी वळण घेतले.- ते 1870 पर्यंत चालले व अखेर इंग्रजांनी लष्करी बळावर त्याचे दमन केले.

वहाबी आंदोलन (1786-1870) : मुसलमानी अंमल पुन्हा प्रस्थापित करणे.अलिगढ चळवळ (1875) : मुस्लिम समाजात आधुनिकता आणणे.

वर्धन साम्राज्य : - याची स्थापना पुष्यभूती याने केली.- हर्षवर्धन (हर्ष) हा वर्धन घराण्यातील पराक्रमी राजा होता.- वर्धन साम्राज्य सध्याच्या हरियाणा राज्याच्या ठिकाणी होते.- हर्षाच्या काळात वर्धन साम्राज्य पूर्वेला कामरूप व दक्षिणेला नर्मदा नदीपर्यंत होते. त्याने कनौजला राजधानी बनविली.- हर्षाची विजयी घोडदौड चालुक्य राजा पुलकेशी II याने रोखली.- ह्युएंग त्संग हा चायनीज प्रवासी हर्षाच्या वेळी भारतात आला होता.- त्याने हर्षाच्या न्यायप्रियतेची स्तुती केली आहे.नंद घराणे : - स्थापना महापद्मानंदाने केली.- नंद घराणे हे भारतातील प्राचीन महाजनपदांपैकी एक होते. त्यांचे मगध प्रदेशावर राज्य होते. पाटलीपुत्र ही त्यांची राजधानी होती.- महापद्मानंद हा पराक्रमी राजा होता. त्याने इक्ष्वाकू, पांचाल, काशी या राज्यांचा पराभव केला होता. भद्रसाल नावाचा धाडसी सेनानी त्याच्याकडे होता.- धनानंदाच्या काळात मगधचा साम्राज्यविस्तार तक्षशिला, पंजाब, कर्नाटक, बिहार, बंगाल आणि दक्षिणेकडे नांदेडपर्यंत होता. प्राचीन भारताच्या इतिहासातील ते पहिले साम्राज्य होते.